Plemiona Prusów ludów należących do tej samej grupy językowej co Litwini i Łotysze,  zamieszkiwały ziemie obecnie  zwane Warmią i Mazurami od ok.VI - V w. pne. Przybyli  tu  ze środkowej Rusi, znad Dniepru i Wołgi. Ludy te tkwiące w podziale plemiennym — porównywalnym do sytuacji nieuformowanej Polski z czasów przed-Mieszkowych — nie stanowiły monolitu tak w sensie politycznym, jak i militarnym.  Prusowie  nie znali pisma  - wyjąwszy znaki magiczne cięte na korze lub gałęziach. Niewielu z nich, wykształconych na Zachodzie, potrafiło posługiwać się alfabetem. Nie pozostawili więc po sobie zapisów [1]. Wiedzę o nich zdobywamy  ze źródeł pisanych w średniowieczu przez kronikarzy zewnętrznych. Rolę podstawowego źródła powstałego w  drugiej połowie XIV w. pełni "Chronicon terrae Prussiae" krzyżackiego mnicha Piotra z Dusburga: 

"Prusowie nie znali pojęcia Boga. (...) A że nie poznali Boga, dlatego też, pozostając w błędzie, czcili każde stworzenie jak boga, a mianowicie słońce, księżyc i gwiazdy, pioruny, ptaki, zwierzęta czworonożne, a nawet także ropuchę. Za święte uważali gaje, pola i wody tak bardzo, iż nie odważali się w nich wycinać drzew ani uprawiać ziemi, ani łowić ryb."[2]

Prusowie budowali osady podobne do osady w Biskupinie, otoczone w celach obronnych wałami ziemnymi i wodą. Do naszych czasów dotrwały jedynie pozostałości budowli ziemnych otaczających pruskie grodziska. Zdjęcie poniżej przedstawia pozostałości po dawnym grodzisku na północny wschód od wsi Wormie  - od natangijskiej nazwy tej ziemi Wore -  otoczonym podwójnym wałem przedzielonym suchą fosą, od południa, wschodu i zachodu okalał je strumień i wysoka skarpa, na której zostało założone. 

 Podony los spotkał pozostałe osady (patrz strona http://www.pruthenia.strefa.pl/b8.html i być może z tego powodu pozostało po Prusach tak mało dowodów ich kultury materialnej.

Prusowie czcili Słońce, Księżyc i gwiazdy, ale nie znali i nie budowali zegarów słonecznych. Prawdopodobnie, jak wiele ludów na niskim jeszcze poziomie rozwoju nie znali pojęcia czasu, który mijał dla nich, jak gdyby bez śladu. Później jednak  zapewne uświadomili  sobie upływ czasu (obserwując nieustanną zmianę dni i nocy oraz ciągłe zmiany pór roku) o czym świadczyć mogą słowa pruskie[3]. Ze słownika prusko-polskiego wynika, że używali słów wiążących się z upływem czasu do określania pory dnia. Ich "zegar" miał trzy godziny  (ankstāinai - rano , possideinai - południe i bītan - wieczór); brak jest natomiast słów świadczących o podziale nocy. Nie rozumiejąc istoty czasu,  żyli bez trudu w godzie z naturą obserwując zmiany, jakie dokoła zachodziły [4]. Nic więc dziwnego, żę zegary na tym poziomie rozwoju nie były im potrzebne.
Historia zegarów słonecznych, która na terenach Bliskiego, Środkowego i Dalekiego Wschodu ropoczęła się przed trzema tysiącami lat,  na naszych terenach rozwięła się prawdopodobnie dopiero po roku 1225, kiedy ziemie te opanowali rycerze Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Zakonu Krzyżackiego) poproszeni przez księcia Konrada Mazowieckiego o pomoc w pokonaniu pogańskich Prusów, którzy przeciwstawiali się chrystianizacji.   Ponieważ w owych czasach wszelkie pogańskie terytoria traktowano jako bezpańskie, cesarz niemiecki uważał siebie za własciciela tych ziem. Fryderyk II z dynastii Staufów powierzył Wielkiemu Mistrzowi Zakonu "własne panowanie" w krainie, którą miał sobie podporządkować, nawrócić i zagospodarować. (...). Pod koniec XIV wieku terytorialna ekspansja Państwa Zakonnego była największa i uważane było ono za najlepiej zarządzane państwo średniowiecza. [5]. 

Krzyżacy przynieśli niewątpliwie  ze sobą astronomiczną wiedzę Wschodu, która wyprzedzała wiedzę europejczyków o całe tysiąclecia. Stamtąd docierały do średniowiecznej Europy wszelkie nowinki astronomiczne. Krzyżacy zajęci krwawym podbojem tych ziem, nie byli w stanie  wiedzy astronomicznej wykorzystać. Zastanawiające bowiem jest, że zamki krzyżackie budowane w miarę opanowywania ziem Prusów nie posiadają, zachowanych do naszych czasów, zegarów słonecznych, ani śladów po nich.
      Przybywający na tereny Państwa Zakonnego osadnicy z Rzeszy, (a po II pokoju Toruńskim, gdy Polska odzyskała panowanie nad Warmią, częścią terytorium tego państwa) również z Polski, budowali kościoły, zamki i dwory. Część z tych budowli, jak i otaczających je parków posiadała zegary słoneczne. Zegary, na zamówienie tutejszego kleru oraz arystokracji a także szlachty polskiej i pruskiej  projektowali tutejsi ówcześni uczeni i księża (głównie jezuici, którzy posiadali największą wiedzę w tym zakresie).

Zegar słoneczny jest powierzchnią, w ogólnym przypadku - dowolnego kształtu, z podziałką godzinną  i prętem (gnomonem), którego cień powstający gdy świeci słońce,  padając na tę powierzchnię  oznacza na niej upływ godzin.

Do znanych związanych z regionem twórców zegarów słonecznych należeli:

• Mikołaj Kopernik,(urodzony 19 lutego 1473 r. w Toruniu, a zmarły 24 maja 1543 r. we Fromborku) – polski astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, strateg, lekarz, poeta, astrolog, kanclerz kapituły warmińskiej (od 1511), kanonik warmiński, duchowny katolicki (od 1501 r.). Jego najważniejszym dziełem związanym z astronomią jest De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach ciał niebieskich), w którym opisał opracowaną przez siebie heliocentryczną wizję świata.
  Mimo pełnienia tak rozlicznych funkcji znalazł jeszcze czas na zainteresowanie się zegarami słonecznymi (kilka ich wykonał w Olsztynie); brał też udział w pracach nad kalendarzem gregoriańskim, czego dowodem jest tablica astronomiczna w Olsztyńskim zamku,
  
  
• Konrad Gotlieb Marquardt (1694-1749), profesor astronomii i miernictwa Albertiny (Uniwersytetu Królewieckiego),
  
  
• Marcin Knutzen (1713-1751), profesor logiki i metafizyki, a później astronomii Albertiny,
  
  
• Jan Władysław Suchodolski, absolwent Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, kartograf Prus Wschodnich [6],
  
  
• Józef Tuławski (II połowa XVIII), ksiądz rzymskokatolicki, kanonik dobromiejski, proboszcz parafii w Lubominie, matematyk i astronom warmiński, współautor mapy Warmii Tabula Geographica Episcopatum Varmiensem in Prussia Exhiben,
  
  
• Alexander Glaser (Glaserus), ur. 15 czerwca 1594 w Barczawie k. Olsztyna. Jego twórczość gnomoniczna nie była związana z regionem Prus Wschodnich, a z Gdańskiem, gdzie zaprojektował zegar słoneczny umieszczony na cokole narożnej wieżyczki Ratusza Głównego Miasta.
  
  
• Jerzy Puszcz, pastor z Lidzbarka Warmińskiego, współczesny miłośnik astronomii, kolekcjoner meteorytów,  budowniczy kamiennych kręgów w Milanówku i Lidzbarku Warmińskim.
  

Rozmieszczenie znanych autorowi, w chwili powstawania tej witryny,  zegarów pokazuje poniższa mapka  i tabele:


           



       



_____________________________________
[1] Jerzy Necio - Rycerz Herkus Monte, wódz Natangów, wyd.internetowe http://jdrazkow.scholaris.pl/HM/herkus.htm,ze strony tej można pobrać książkę w formacie pdf,
[2] Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, Toruń 2004, s. 45.
[3] Ludwik Zajdler, Dzieje zegara, Wiedza Powszechna, Warszawa 1956
[4] Albert E. Waugh, Sundials their theory and construction, Dover Publications, Inc., New York 1973,
[5] Marion Gräfin Dönhoff,  'Uwagi o historii Prus Wschodnich'  (w książce Małgorzaty Jackiewicz-Garniec i Mirosława Garniec 'Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich', wyd. III, Studio Wydawnicze ARTA, Olsztyn 2001),
[6]  Tadeusz  Przypkowski, Astronomiczne zabytki Olsztyna, Rocznik Olsztyński, t. II, s. 168,  Muzeum Mazurskie w Olsztynie, 1959.



 do góry strony

---