Zegary słoneczne Warmii i Mazur

Zegar słoneczy jest usytuowany na południowej ścianie willi odbudowanej po II wojnie światowej i prawdopodobnie z tego okresu pochodzi. Charakterystyczny kształt gnomonu powstał wskutek zniekształceń.
Czarno białe zdjęcie, pochodzące ze strony internetowej, którą obecnie zastępuje www.zegarysloneczne.pl, przedstawia ten zegar przed 20. - 30. latami.

Braniewo

Dobry

Kamieniec

Z Wikipedii:

"Pałac w Kamieńcu – późnobarokowy pałac w Kamieńcu , budowany na zlecenie Conrada Fincka von Finckenstein w pierwszej połowie XVIII w. wedle projektu osiadłego w Prusach Wschodnich angielskiego architekta Jana von Collasa . . Budowa trwała cztery lata, a zakończono ją w 1720 roku. Pałac został zbudowany w stylu francuskiego baroku.

Król Prus Fryderyk Wilhelm I, wydając pozwolenie na budowę pałacu, zmienił swym edyktem z 1718 r. nazwę miejscowości Habersdorf na Finckenstein, a jednocześnie nałożył na Finckensteinów obowiązek wydzielenia w nowo zbudowanym pałacu oddzielnego skrzydła, przeznaczonego na rezydencję dla siebie i swej małżonki, potrzebną królewskiej parze podczas ich monarszych podróży z Berlina do Królewca – pałac zlokalizowany był przy XVIII-wiecznym trakcie kurierskim z Berlina do Królewca. W pałacu gościli m.in. Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk Wilhelm II Hohenzollern oraz ich następcy. W 1807 r. od 1 kwietnia do 6 czerwca miał w pałacu swą kwaterę Napoleon Bonaparte; w tym czasie spędził trzy tygodnie ze swą metresą, Marią Walewską.

Zniszczony został 22 stycznia 1945 r. przez Armię Czearwoną". Znajdujące się na ścianach pałacu zegary słoneczne są w opłakanym stanie.

Zdjęcia zegarów chwilowo pochod pochodxą z witryny gnomonika.pl

Krekole

Międzylesie

Nowe Kawkowo

Długobór (54°13´N, 19°58´E) >

Budowę kościoła rozpoczęto w XIV w., a zakończono konsekracją (przez biskupa Marcina Kromera) w 1581 r. Świątynia była wielokrotnie niszczona w wyniku działań wojennych przez Prusów, Szwedów, Niemców i Rosjan. Ostatnia restauracja kościoła miała miejsce 1725 r. i może to być prawdopodobny rok umieszczenia na jej murze zegara słonecznego.

Poniższe zdjęcie tego zegara przedstawia jego współczesny wygląd (2006 r.). Zdjęcie drugie (czarno białe) pochodzi sprzed kilkudziesięciu lat (zaczerpnięte ze strony http://www.zegarysłoneczne.pl).

Drogosze (53°58´N, 20°24´E) >

Zespół pałacowo-parkowy w Drogoszach (Döhnoffstädt) "był jedną z trzech największych rezydencji w Prusach Wschodnich, należał do tzw. pałaców królewskich, w których monarchowie zatrzymywali sie podczas podróży" [1]. Zbudowany został w latach 1710 - 1714 przez Bogusława Fryderyka Döhnoff.
Z dawnej małej architektury parkowej pozostały m. in. ślady zegara słonecznego.
Pałac jest w chwili obecnej własnością prywatną i trudno jest wejść na teren parku, by wykonać zdjęcie zegara słonecznego lub pozostałości po nim. Dlatego przedstawiam tylko poniższe zdjęcie i obraz, które pochodzą ze stron internetowych podanych w przypisach.

[1] Pochodzi ze strony: http://www.pension-talty.de/touren-drogosze.html
[2] Pochodzi ze strony http://www.zlb.de/digitalesammlungen/SammlungDuncker/01/029%20Doenhoffstaedt.pdf

Działdowo (20,18 E, 56,18 N)

Zegar ustawiony w parku im. Jana Pawła II przy ul. Męczenników. Powstał w roku 2011.

Gietrzwałd (53°45´N, 20°13´E) >

Bazylika pod wezwaniem św. Potra i Pawła, Sanktuarium Maryjne (zbudowana obok jedynego w Polsce miejsca
objawień Matki Boskiej) posiada dwa zegary słoneczne pionowe : na ścianie południowo-wschodniej
(zdjęcie pierwsze) i na ścianie południowo-zachodniiej (zdjęcie drugie).

Głotowo (53°58´N, 20°22´E) >

Bazylika, zbudowana w obecnym kształcie w 1722 roku (poprzednie istniejące w tym miejscu kościoły były wielokrotnie niszczone), posiada trzy zegary słoneczne oraz ślad po czwartym. Zegary słoneczne pochodzą więc z tego roku. Zdjęcia przedstawiają kolejno: zegar na wschodniej ścianie kościoła, zegar na południowej ścianie kościoła, ślad po zegarze na zachodniej ścianie kościoła i zegar na północnej ścianie kościoła.

Ełk (53°49´N, 22°21´E) >

Zegar słoneczny wykonany na głazie narzutowym, z pionowym gnomonem imitującym gnomon trójkątny .

Dawniej głaz leżał na skwerku przy skrzyżowaniu ulic Zamkowej i Wojska Polskiego (zdjęcie pierwsze pochodzące z nieistniejącej już strony internetowej), obecnie przy Centrum Edukacji Ekologicznej, ul. Parkowa 12.

Frombork (54°22´N, 19°40´E) >

Zdjęcia poniżej przedstawiają budynek kanonii (obecnie Muzeum Mikołaja Kopernika) z zegarem słonecznym zaprojektowanym przez Tadeusza Przypkowskiego (tablica z "równaniem czasu" znajduje się wewnątrz), zegar na wykuszu byłego kościóła św. Mikołaja oraz cztery podwójne zegary na Wieży Radziejowskiego (zwanej potocznie Wieżą Dzwonną).

Powyższe zdjęcia zostało czasowo "pożyczone" ze strony http://www.frombork.pl. (latem 2008 r. wybiorę się jeszcze raz do Fromborka i wykonam zdjęcia tych zegarów).

"Wśród przyrządów, jakie pozostawił po sobie [Mikołaj Kopernik], znajdował się zegar słoneczny, najprawdopodobniej - jak i reszta jego przyrządów - własnoręcznie wykonany, który musiał być instrumentem tak okazałymi i cennym, iż kapituła warmińska jeszcze w 1593 r. skrzętnie go poszukuje, nie troszcząc się o inne jego przyrządy, i grozi restrykcjami kanonikowi, który był odpowiedzialny za jego zagubienie".
Tak pisze o tym w 1973 r. Tadeusz Przypkowski w artykule "Tablica doświadczalna Kopernika w Olsztynie" opublikowanym w 1973 r. przez Stację Doświadczalną Polskiego Towarzystwa Historycznago, Instytut Mazurski w Olsztynie oraz Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie [s. 223], powołując się na informacje E. Brachvogel'a zawarte w "Zur Kopernikusforschung, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands z roku 1929 oraz "Zur Würdigung des Copernicus in der 2-ten Hälfte des XVII Jahrhunderts in Frauenburg, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands" z roku 1943.
Zegar, który zaginął, musiał być niewielkich rozmiarów, i był prawdopodobnie zegarem przenośnym.
Pokazany na poniższym zdjęciu kopia podróżnego zegara pierścieniowego z XVII w. jest jedynie przykładem zegara przenośnego i nie ma nic wspolnego z zaginionym zegarem Mikołaja Kopernika. Zdjęcie pochodzi ze strony internetowej http://www.antiquus.pl .

Pietraszewu

Tłokowo

Święta Lipka (54°1´N, 21°13´E) >

Jedno najbardziej znanych sanktuariów Maryjnych na Warmii i Nazurach. Mieści się tutaj zakon Jezuitów, którego członkowie są unawani od wieków za doskonałych znawców zegarów słonecznych. Na ścianach bazyliki jest jednak tylko jeden zegar słoneczny.

Radziejowo (54°45´N, 20°12´E) >

Nie jest w tej chwili znany autor tego zegara, ani rok unieszczenia go na ścianie kościoła. Dziwny, chociaż spotykany w wielu innych miejscach) kształt gnomomu to efekt jego odkształceńia powstałego podczas wykonywania instalacji odgromowej, która biegnie nad płaszczyzną zegara.

Kłębowo (54°4´N, 20°36´E) >

Lidzbark Warmiński(54°7´N, 20°35´E) >

Zegar usytuowany na wewnętrznej północnej ścianie dziedzińca zamkowego pod pulpitowym dachem powstał w 1746 roku. Zamówił go prawdopodobnie biskup Stanisław Grabowski o czym świadczyć może umieszczony na zegarze jego herb. Autorem zegara był prawdopodobnie, żyjący w drugiej połowie XVIII wieku, ks. Józef Tuławski, kanonik dobromiejski, proboszcz parafii w pobliskim Lubominie, matematyk i astronom warmiński, współautor mapy Warmii, „Tabula Geographica Varmiensis Epscolarum Warmiensem in Prussia Exhebens”, wykonanej przez Jana Fryderyka Enderscha, a[1]. Mapa ta wykonana była na zamówienie Adama Stanisława Grabowskiego (1608-1766), biskupa Warmińskiego w latach 1741-1766. wydanej w Elblągu w 1755 roku

Natomiast Tadeusz Przypkowski w swoich „Astronomicznych zabytkach Olsztyna” twierdzi, że zegar na zamku Lidzbarskim i zegar ze Sztynortu (obecnie znajdujący się przed pałacem w Morągu) „robiła jedna reka” , że zegary usiały „powstać … w Prusach Wschodnich” i przypisyje jego autorstwo, albo Konradowi Gotlieb Marquandt'owi (1694 – 1749) – matematykowi, profesorowi Uniwersytetu Królewieckiego, albo Marcinowi Knutzenowi (1713 – 1751) profesorowi logiki i metafizyki (zajmującemu się także astronomią) – również z Uniwersytetu Królewieckiego.

Autorem zegara może być również - wg Przypkowskiego – Salomon Kriegner (Krygner), 1694 – 1737 z Malborka, znany w temtym okresie z metalowych kieszonkowych zegarów słonecznych.

Lidzbark Warmiński, Kamienny Krąg

Kamienny krąg powstał w październiku 2003 r. z inicjatywy Bractwa Rycerzy Herkusa Monte [1], założonego przez pastora Jerzego Puszcza, który jest miłośnikiem astronomii, kolekcjonerem meteorytów i znawcą kromlechów - stąd zainteresowanie kamiennymi kręgami i ich wykorzystaniem w charakterze zegarów słonecznych. Interesuje się też historią ziem Warmińsko - Mazurskich.
Wcześniej podobny krąg również z inicjatywy Jerzego Puszcza powstał w Milanówku koło Warszawy.

Lidzbarski kamienny krąg zlokalizowany jest przy ul. Pięknej, nad brzegiem Łyny.

___________________
[1] o Herkusie Monte, Konradzie Wallenrodzie Prusów, możesz przeczytać też w "Wprost" nr 29/2004 lub w książce Jerzego Necio

Olsztyn, III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika (53°46´N, 20°28´E) >

Konstrukcja przypominająca zegar słoneczny, której autorem jest Tadeusz Rostański, nieżyjący już, nauczyciel matemetyki, fizyki i astronomii w III Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Olsztynie, powstał w latach siedemdziesiątych. Służyła jako pomoc dydaktyczna wykorzystywana w nauczaniu astronomii, dlatego od chwili powstania nie posiada linii godzinowych (wymaga to jednak dokładnego zapoznania się z przyczynami jej powstania) . Później przedmiot 'astronomia' został włącznony do programu nauczani fizyki, co oczywiscie odbiło się znacznym zredukowaniem liczby godzin poświęconych astronomii i pomoc dydaktyczna przestała być potrzebna. Nie udało mi się jeszcze dotrzeć do rodziny zmarłego profesora, by dowiedzieć się szczegółów związanych z jego powstaniem (w Liceum, gdzie pytałem, brakuje dokumentów potwierdzających budowę tej pomocy dydaktycznej, kadra nauczycielska częściowo już zmieniona, niestety nic na ten temat nie może powiedzieć)

Autor, pasjonat astronomii, prezes warmińskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.Stosował też niekonwencjonalne metody nauczania, m.in. uczniowie wiele godzin lekcyjnych spędzali w Olsztyńskim Planetarium (miało to miejsce w latach, gdy dyrektorem Planetarium był prof. dr hab. Stanisław Oszczak, sprzyjający tym poczynaniom, chociaż wzorce pracy z młodzieżą wzięto z Planetarium Chorzowskiego).

Olsztyn, Stary Ratusz

"Ratusz był - naturalnie po kościele - drugim najważniejszym gmachem publicznym, z natury rzeczy predysponowanym do posiadania zegara słonecznego, jako publicznego informatora o tak ważnym faktorze życia publicznego, jakim jest czas i jego dokładny i jednolity pomiar oraz pomiaru tego obwieszczania. Pomijając liczne europejskie przykłady ratuszowych zegarów słonecznych ze słynnym precyzyjnym, jak na ów czas jednym z najprecyzniejszym w Europie, zegarem słonecznym na Salone w Padwie, zacytuję tutaj tylko takie ratusze zabytkowe, jak w Sandomierzu, Starym Sączu czy w Otmuchowie z bardzo pięknymi, doskonale naukowo obliczonymi zegarami słonecznymi. Do najwspanialszych zabytków tego typu należą okazałe zegary otmuchowskie z 1575 r., umieszczone na narożniku, analogicznie, jak były sytuowane zegary na zamku olsztyńskim, sądząc z relacji Heina, i jak się uwidaczniają ich ślady na ratuszu olsztyńskim."[1], [2].
Podobnie umieszczono dwa zegary na narożniku Starego Ratusza w Olsztynie.
Poniższe zdjęcia przedstawiają zegar słoneczny z południowo-wschodniej ściany Starego Ratusza oraz zegary ze ściany południowo-zachodniej usytuowane w jej prawej i lewej części.
Liczacą ponad sto lat historię tych zegarów, przedstawia dział 'Dzieje zegarów na Starym Ratuszu'.

__________________________________
[1] Tadeusz Przypkowski, Astronomiczne zabytki Olsztyna, s. 189, Rocznik Olsztyński, tom II, Muzeum Mazurskie w Olsztynie, Olsztyn 1959
[2] Tadeusz Przypkowski widział i oceniał te zegary w roku 1958, po pierwszej, a jeszcze przed powtórną renowacją w latach pięćdziesiątych.

Olsztyn, Zamek Kapituły Warmińskiej - ślad ręki Kopernika

"Gdy mówimy o zegarach Kopernika, nie sposób ominąć (...) tzw. zegara refleksyjnego Kopernika na zamku w Olsztynie. Można go po dzień dzisiejszy oglądać, choć jest mocno nadwyrężony przez ząb czasu. Znajduje się on na wewnętrznej ścianie króżganku, biegnącego wzdłuż południowej ściany północno-zachodniego skrzydła zamku.
Na tarczy o rozmiarach 7 metrów na 1,5 metra widzimy szereg linii zbiegających się w prawym dolnym rogu. Rysunek wykonany jest techniką sgraffito; nie ulega wątpliwości, że wykonał go sam Kopernik około 1517 r., kiedy został administratorem dóbr kapitulnych i zamieszkał na zamku olsztyńskim. Na podziałkę powinien padać promień światła słonecznego, ale w jaki sposób, jeśli tarcza znajduje się wewnątrz budynku? Niektórzy badacze (jeszcze w pierwszej połowie bieżącego stulecia [XX wieku-przyp. WK] przypuszczali, że krużganek został dobudowany po roku 1521, a przedtem ściana z "zegarem" była ścianą zewnętrzną. Późniejsze badania wykazały, że Kopernik posłużył się tu lusterkiem zamocowanym na ramie okiennej, kierującym "zajączka" na tarczę.
Z układu linii na tarczy nie można się było jednakże domyślić, w jaki sposób odczytywać godziny na tym "zegarze". Dopiero badania zapoczątkowane w 1943 r. przez lekarza i astronoma-amatora, dra Feliksa Przypkowskiego z Jędrzejowa, i jego syna, historyka astronomii dra Tadeusza Przypkowskiego, ujawniły sens tablicy Kopernika. Nie jest to w ogóle zegar słoneczny, lecz przyrząd obserwacyjny, służący Kopernikowi przede wszystkim do wyznaczania chwili równonocy. Wystarczyło, by na pewien czas przed lub po równonocy wiosennej lub jesiennej na tablicy ukazał się "zajączek", aby na tle podziałki odczytać, ile czasu upłynęło lub upłynie do chwili równonocy. Tablica astronomiczna (...) stała się cennym przyrządem w ręku fromborskiego astronoma i stanowi przykład jego pomysłowości. Posługiwał się nią zapewne także podczas prac nad reformą kalendarza, któremu to tematowi poświęcał się przez pewien czas.
Tablica astronomiczna Kopernika spełniała rolę podobną do tej, do której przeznaczona była budowla w Stonehenge, ale ale w o ileż prostszy i "nowocześniejszy" sposób. Dla historii ma ona jeszcze inne, większe znaczenie: jest to jedyny przyrząd astronomiczny Kopernika, który przetrwał do naszych czasów" [1] . Obecnie (piszę to w kwietniu 2008 r) rozpoczęły się prace mające na celu odtworzenie tej tablicy .

Tablica astronomiczna jest jedynym zachowanym w Europie przykładem zegara słonecznego typu refleksyjnego, niezmiernie cenny ze względu na jego wykonawcę, Mikołaja Kopernika, zwany powszechnie tablicą astronomiczną, ponieważ są dowody na to, że Kopernik u żywał ściany krużganku zamkowego jako swego rodzaju "tablicy" do zapisywania wyników swoich obserwacji.
"Podobny zegar słoneczny refleksyjny wykonany został w 1953 r. w jednej z sal Colegium Maius w Krakowie na wystawie poświęconej Kopernikowi" [2] . Kopię zegara wykonał, oczywiście, Tadeusz Przypkowski, który wcześniej (wspólnie ze swoim ojcem Feliksem) badał pozostałości tablicy doświadczalnej Mikołaja Kopernika. Obecnie jednak, jak wynika z rozmowy telefonicznej, jaką przeprowadziłem z Dyrektorem Muzeum UJ, nikt już tego nie pamięta.

W marcu 2008 r na południowej ścianie zamku, która jest równoległa do ściany krużganku z tablicą kopernikowską, umieszczono jej replikę. Tablica ta ma pomóc w rozwikłaniu trybu prac Mikołaja Kopernika nad ustalaniem długości roku (przez wyznaczenie dni równonocy wiosennej lub jesiennej) [3].
Replika stanowić będzie dużą zachętą do obejrzenia oryginalnej tablicy w zamku kapituły warmińskiej, gdzie przed laty mieszkał Kopernik, a obecnie mieści się Muzeum Warmii i Mazur. Będzie też atrakcją turystyczną olsztyńskiej starówki.
Replika została wykonana metodą fotograficzną na odpornej na warunki atmosferyczne folii z tworzywa sztucznego.

Ta instalacja została odnotowana przez olsztyńską prasę (Gazetę Olsztyńską i lokalny dodatek Gazety Wyborczej)

__________________
[1] Ludwik Zajdler, D zieje zegara, PW "Wiedza Powszechna" - Warszawa 1980, wyd. III, s. 190
[2] Franciszek Mamuszka Frombork gród Kopernika, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa1 954
[3] W marcu 2008 r w okresie, w którym powinno nastąpić zrównanie długości dnia i nocy niebo nad Olsztynem było zachmurzone i obserwacje były niemożliwe. Próba zostanie powtórzone podczas równonocy jesiennej
[4] Tadeusz Przypkowski, Astronomiczne zabytki Olsztyna, s. 189, Rocznik Olsztyński, tom II, Muzeum Mazurskie w Olsztynie, Olsztyn 1959

Reszel (54°3´N, 21°9´E) >

Zdjęcie pierwsze przedstawia zegar słoneczny na południowo zachodniej ścianie ratusza miejskiego, a drugie na południowo wschodniej ścianie kamienicy przy ulicy Podzamcze.

Rogiedle (54°1´N, 20°16´E) >

Stary kościół w Rogiedlach (zdjęcie pierwsze) techniką budowy ścian przypomina bardzo stare kościoły angielskie (np. St John's Churche , Escomb, zbudowany ok. roku 670). Kościół w Rogiedlach posiada dwa zegary słoneczne pochodzące z różnych okresów (zdjęcie drugie pokazujące uszkodzony zegar ze ściany południowej). Zdjęcie trzecie pokazuje zegar ze ściany wschodniej nietknięty prawdopodobnie ręką konserwatora.

Morąg, Pałac Dohn'ów (53°55´N, 19°55´E) >

Rysunki inwentaryzacyjne zegara wielokrotnego przeniesionego ze Sztynortu. Od lewej: płaszczyzna północna, wschodnia, południowa i zachodnia.
Rysunki pochodzą z opracowania Tadeusza Przypkowskiego "Astronomiczne zabytki Olsztyna" w Roczniku Olsztyńskim, Tom II, Muzeum Mazurskie w Olsztynie z 1959 r.

Poniższe zdjęcia przedstawiają ten sam zegar wielokrotny widziany w kolejności , jak na powyższym rysunku.

Poniżej "detale" , czyli niektóre zegary słoneczne, tego zegara wielokrotnego:

____________________

Wozławki (54°7´N, 20°58´E) >

Pierwotna lokacja wsi z 27 września 1357 roku nie przewidywała kościoła. Został on uwzględniony (pod wezwaniem św. Antoniego Apostoła) w powtórnej lokacji z 1564 r.. Kościół był budowany w latach 1370 - 1380.

Z tego okresu pochodzi prawdopodobnie zegar słoneczny ze ściany południowo-wschodniej pokazany na dwóch ostatnich zdjęciach. Byłby to najstarszy zegar słoneczny na Warmii i Mazurach. Potwierdzają to zarówno kształt gnomonu i płaszczyzna tarczy zegara. Niestety podczas jednego z remontów kościoła tarcza zegara została prawdopodobnie "odnowiona" przez pokrycie jej nowym tynkiem cementowym, na którym ostrym narzędziem zaznaczono nieudolnie linie godzinowe. Czy pod tynkiem znajduje się oryginalny zegar słoneczny można stwierdzic podczas następnych prac remontowych pod nadzorek konserwatoów zabytków.
Zegar słoneczny ze ściany południowej, widoczny na pierwszych zdjęciach, jest już konstrukcyjnie bardziej nowoczesną w stosunku do poprzedniej i był umieszczony na wieży kościelnej później (jego tarcza jest wykonana z warstwy tynkowej nałożonej na ceglany mur wieży, co może sugerować jej późniejsze wykonanie - nawet w następnym stuleciu).

Zegary domniemane

Nowo mianowani biskupi warmińscy w drodze do stolicy biskupstwa w Lidzbarku Warmińskim przejeżdżali przez Butryny, które były pierwszą miejscowością na trasie Warszawa-Lidzbark Warmiński leżącą już na terenach Warmii. Tu były tzw. "Wrota Warmii", i rozpoczynał się tu tzw. Trakt Biskupi, a tutejszy kościół był pierwszym odwiedzanym przez nowych biskupów. Chociażby z tego względu był to ważny kościół i pewnie posiadał m. in. zegary słonecznne. Świadczyć o tym mogą cztery prostokątne wnęki na południowej oraz południowo-wschodniej i południowo-zachodniej ścianach kościoła pokazane na dwóch poniższych zdjęciach. By stwierdzić czy na pewno były tam zegary słoneczne niezbędne są dalsze poszukiwania w archiwach lub specjalistyczne badania ścian kościoła wewnątrz wnęk.

Dobre Miasto (54°13´N, 19°58´E) >

Według Tadeusza Przypkowskiego (1905 - 1977), wybitnego polskiego znawcy i kontruktora zegarów słonecznych, wielka tynkowa tablica na południowej ścianie kolegiaty to pozostałość po istniejącym tu kiedyś zegarze słonecznym, autorstwo którego przypisuje on Mikołajowi Kopernikowi, kanonikowi warmińskiemu. Postulował on [1] jednak "dokładne konserwatorskie i naukowo-gnomoniczne przebadanie pozostałości po tym zegarze [które] mogłyby nas przekonać, czy zabytek posiada jakąś łączność z epoką Kopernika"

[1] Tadeusz Przypkowski, Astronomiczne zabytki Olsztyna, s. 161, Rocznik Olsztyński, tom II, Muzeum Mazurskie w Olsztynie, Olsztyn 1959

Frombork (54°22´N, 19°40´E) >

"Wśród przyrządów, jakie pozostawił po sobie [Mikołaj Kopernik], znajdował się zegar słoneczny, najprawdopodobniej - jak i reszta jego przyrządów - własnoręcznie wykonany, który musiał być instrumentem tak okazałymi i cennym, iż kapituła warmińska jeszcze w 1593 r. skrzętnie go poszukuje, nie troszcząc się o inne jego przyrządy, i grozi restrykcjami kanonikowi, który był odpowiedzialny za jego zagubienie".
Tak pisze o tym w 1973 r. Tadeusz Przypkowski w artykule "Tablica doświadczalna Kopernika w Olsztynie" opublikowanym w 1973 r. przez Stację Doświadczalną Polskiego Towarzystwa Historycznago, Instytut Mazurski w Olsztynie oraz Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie [s. 223], powołując się na informacje E. Brachvogel'a zawarte w "Zur Kopernikusforschung, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands z roku 1929 oraz "Zur Würdigung des Copernicus in der 2-ten Hälfte des XVII Jahrhunderts in Frauenburg, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands, Zeitschrift f ür die Geschchichte und Altertumskunde Ermlands" z roku 1943.
Zegar, który zaginął, musiał być niewielkich rozmiarów, i był prawdopodobnie zegarem przenośnym.

Kętrzyn (54°22´N, 19°40´E)

>

Kościól w Lubominie budowany był w latach 1360 -1370 . Wieżę rozbudowano w roku 1480.
W drugiej ołowie XVIII w. proboszczem lubomińskiej parafii był ks. Józef Tuławski, kanonik dobromiejski, matematyk, geograf i astronom warmiński.
Widoczna na zdjęciu wnęka, to być może pozostałość po zegarze słonecznym, w której Józef Tuławski umieścił zaprojektowany przez siebie zegar. Niektórzy przypisują Józefowi Tuławskiemu projekt zegara na zamku w Lidzbarku Warmińskim.

Poniższe zdjęcie przedstawia wieżę obronną zamku olsztyńskiego z umieszczonymi na niej, komputerowo, zegarami słonecznymi, których twórcą był Mikołaj Kopernik (patrz strona "Zapomniane olsztyńskie zabytki astronomiczne"), a które odtworzyłem a podstawie informacji zawartych w opracowniach Tadeusza Przypkowskiego [3]. Odtworzone zegary przedstawiają następne dwa rysunki.

Zegar z północno-zachodniej ściany wieży

Odnalezione w 2013 roku przez pana Dariusza Oczki, gnomonika z Warszawy w elektronicznych archiwach Niemieckich i zamieszczone na stronach portalu http://gnomonika.pl zdjęcia i rysunki architektoniczne Olsztyńskiego zamku z znajdującymi się na jego murach egarami słonecznymi wskazują jednak inne ich usytuowanie.

Pan Oczki komentuje też twierdzenia Tadeusza Przypkowskiego " ... autor serwisu 'Zegary słoneczne Warmii i Mazur' idac tym tropem zamieścił u siebie wizualizację zegarów w miejscu sugerowanym przez Tadzia. Germańscy architekci dostarczyli jednak informacji, która być może powinna nieco zmodyfikować przypuszczenia Przypkowskiego - zegar owszem istnialy, ale nie na samej wieży, ale w narożniku nudynku do niej przylegającego. Ów narożnik jest skierowany ku południu swą przekątną, a zatem oba słoneczniki (tak pan Oczki nazywa zegary słoneczne - przyp. W.K.) były deklinacyjne - jeden ku wschodoei, a drugi ku zachodowi. Rysun germańskiego architekta bezprzecznie uwzględnia albo zamieszczenie, albo renowację już istniejącego tam zegara.

Dalsze poszukiwania potwierdziły faky, że nie były to jedynie projekty, ale że zegart naprawsę istniał jeszcze przed wojną, a dowodem są zdjęcia (niezbyt dobre, ale jak sądzę wystarczające) Sam projekt pochodzi z lat 20."

Od siebie mogę dodać, że w powyższych stwierdzeniach, gdy mowa o zegarach, powinna być użyta liczba mnoga, bo mówią otym inna źródła (przedstawione również na tej stronie).

Ta kolista wnęka na południowo wschodniej ścianie archikatedry to być może pozostałość po zegarze słonecznym, autorem którego mógł byc nawet Mikołaj Kopernik. Obecnie wnętrze wnęki jest zatynkowane i nie widać nawet pozostałości po bnomonie. Odkrycie zegara słonecznego wymaga jednak bardzo kosztownych (ze względu na zlokalizowanie wnęki na dużej wysokości) specjalistycznych prac "archeologicznych" polegających na zdjęciu warstwy tynku.

Odtworzony przez Tadeusza Przypkowskiego niemal identyczny zegar słoneczny znajduje się w Płońsku na ścianie kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła zbudowanego 1411 r. Kościół ufundowało wracające spod Grunwaldu rycerstwo polskie, jako wotum za wygraną bitwę. Budowali go Krzyżaccy jeńcy wojenni , co pozwala Przypkowskiemu znaleźć podobieństwo z olsztyńską wnęką zegarową i na tej podstawie twierdzić, że pod warstwą tynku na ścianie olsztyńskiej katedry musi być rysunek zegara słonecznego.

Orneta (54°02N, 20°08´E) >

Orneta była pierwszą siedzibą biskupstwa warmńskiego (w latach 1340-1349). Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty widoczny na poniższych zdjęciach zbudowano w latach 1350-1370.
Stare zdjęcie tego kościoła, ze zbiorów Tareusz Przypkowskiego, (wykonane przed 1888 r.) pokazuje na jego wieży dwa zegary słoneczne (prawdopodobnie było ich cztery, rozmieszczonych na każdej ścianie kwadratowej wieży).
Na współczesnym zdjęciu tego kościoła wykonanym w czerwcu 2005 r. zegarów tych już nie widać . Jest to prawdopodobnie rezultat kolejnych modernizacji kościoła, z których najbardziej gruntowną przeprowadzono ok . roku 1900. i której rezultatem mogło być usunięcie zegarów słonecznych.

Zegary projektowane

Olsztyn, przed Planetarium

Poniższe zdjęcie placu przed Planetarium zawiera "wklejony" komputerowo fragment zegara analematycznego z miasta Leoben, z środkowej Austrii (http://members.aon.at/sundials/bilder2_e.htm). Wykorzystany on został do chwilowej tylko wizualizacji próby umieszczenia na placu przed Planetarium zegara analematycznego. Ostateczna forma projektowanego zegara na pewno nie będzie kopią zegara z Leoben, o co zadba zarówno projektant zegara, jak i projektanci opracowujący jego wersję użytkową (montażową).

Usytuowany na końcu mola plażowego na typowej wielkogabarytowej tablicy reklamowej, by był dobrze widoczny przez plażowiczów. Połowa tablicy przeznaczona jest na reklamy, co ma zachęcić przyszłych sponsorów do sfinansowania budowy konstrukcji zegara.

Nie ustaliłem dotychczas twórców większości przedstawionych tutaj zegarów, ani dat ich powstania. Myślę, że dużo informacji na ten temat znajdę jeszcze w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej oraz najstarszego w Polsce Wyższego Seminarium Duchownego Hosianum w Olsztynie lub na Wydziale Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, który przejął część zbiorów Hosianum.
Oglądając zdjęcia zegarów słonecznych Warmii i Mazur widać, iż niektóre z nich, mimo, że mają ślady renowacji, utraciły już swoją funkcję wskazywania czasu. Jedne mają zamalowane przez osoby nie posiadające wiedzy gnomonicznej,pewnie przy okazji remontów, cyfry i linie godzinowe, a pozostawione gnomony. Inne posiadają gnomony, ale linie godzinowe i cyfry są już zatarte. Wiele zegarów posiada mocno odkształcone gnomony.. Jeszcze inne nie posiadają gnomonu. Tarcze niektórych są zasłonięte przez rozrastające się drzewa itp. Można wysnuć z tego wniosek, że własciciele budynków, na których sa te zegary bardzo dawno im sie nie przyglądali. Nie są pewnie nawet skatalogowane, mimo, że są elementami spuścizny kulturowej i naukowej.
Niniejsza witryna internetowa pokazuje część tej spuścizny, znajdującej się w granicach administracyjnych województwa Warmińsko-Mazurskiego (a planuję rozszerzenie do granic Archidiecezji Warmińskiej) będzie ciągle rozbudowywana - w miarę pozyskiwania nowych materiałów z dziedziny historii warmińsko-mazurskiej gnomoniki oraz dziedzin z nią związanych.